Lavta

Lâvta Arapça lût Fransızca luth İngilizce lute Almanca laute İtalyanca luito İspanyolca port laud adları ile bilinmektedir Roma ve yunan'da ilkel şeklinin adları ise Tesdudo ve Chelys'dir Osmanlılar da ise lâvta ismiyle adlandırılmıştır

Lâvta geçmiş devirler itibariyel önemli bir mazisi vardır İlk çağ milletlerinden Sümerler Eski Mısırlılar Bâbilliler Romalılar ve Yunanlılarda bu sazın ilkel şekline rastlanılmaktadır Daha sonraları Araplar tarafından tekâmül ettirilip Endülüs Emevîleri vasıtasıyla İspanyollar'a geçtiği oradan da diğer batı ülke kültürlerine yerleştiği anlaşılmaktadır Hatta bugünkü gitarın bu ud ve lâvta sazından esinlenerek geliştirildiği batılı kaynaklarca söylenilmektedir Lâvta 17 Asra kadar batının en önemli sazlarındandı Bunu bugün mevcut olan gravür ve resimlerden de anlamak mümkündür

Lâvta mûsikîmize 18 yüzyılda girmiş uzun yıllar iki lâvta ve bir kemençe ile üçlü bir grup yapılarak kabasaz takımlarında kullanılmıştır Böylece klasik mûsikîmizin içinde halk mûsikîsi geleneğini sürdürmüş köçekçe ve oyun havalarında kartal kanadı ile çalınarak icra edilmiştir Ritmik tempolarla icraya renk ve canlılık veren refakat sazı özelliğinde kalmıştır Bu zaman içerisinde ince saz takımları içerisine alınmayarak sadece kahvehanelerde icra edilen eserlere refakat etmiştir Ancak bu durum Tanburi Cemil Bey'in bu sazı eline alıp üstün kabiliyetini bu saz üzerinde de göstermesiyle sona ermiştir Tanburi Cemil Bey ile saz artık solo olarak kullanılmaya başlamıştır Cemil Bey lâvtayı tanburda olduğu gibi ama ucu yuvarlatılmış bağa mızrabı ile çalarak lâvtada yepyeni bir tını elde etmiştir Böylelikle lâvta üzerindeki bu yaygın kanaat değişerek artık Lâvta incesaz takımlarına dahil edilmiştir Tabii bunda Cemil Bey'in üstün lâvta çalma yeteneğinin önemi büyüktür Bu durum uzunca bir süre devam etmiştir Artık günümüzde pek nadiren kullanılmaktadır

Lâvta gövdesinin görünüşü itiabarı ile uda çok benzer Ancak udun teknesine göre daha engindir Bir başka değişle udun teknesinde bulunan dilim sayılarından daha az sayıya sahiptir Göğüs tahtası üzerinde sadece bir adet kafes bulunur Lâvtanın en önemli özelliği uda göre daha uzun saplı olması ve perdeli olmasıdır Tanburi Cemil Bey'in geliştirdiği Lâvta tipinde 18 adet perde bulunuyordu Ancak günümüzde transpoze göz önünde bulundurularak 26 perde kullanılmaktadır

Lâvtanın sekiz teli olup bunlar ikişer ikişer tek sese aşağıdaki şekle göre akord edilir Ancak bazı lutierlerimiz ise en üst (bam teli) yerine tek tel ve burgu kullanmak suretiyle yedi telli lâvta da imal etmektedirler Bu sazın icrasına yada akrort sitemine bir farklılık getirmez




Lâvta için kullanılan teller kalınlıkları 1-2 tel 065 2-3 tel 1008 4-5 tel 1014 7-8 yada tek başına 7 tel için 1024 kalınlıklarındaki tel kullanılmalıdır 1-2 tel naylon diğer teller ise ud da olduğu gibi sırma tellerdir

Lâvtadan en iyi tınıyı almak için bağa mızrap kullanılır Mızrap tanbur mızrabına göre daha ince ve ucu yuvarlatılmış olmalıdır Mızrabın tutma şekli aynı tanburdaki gibidir Buna rağmen kimi lâvtavîler ise udda olduğu gibi plastik mızrab kullanmaktadırlar

Lâvta sazı ud ile tanbur arası bir ses özelliğine sahiptir Bağa mızrap kullanıldığında ve perdeler iyi kullanıldığında tanbur sesine çok yakın ses elde edilebilir İşte bu özellik lâvtanın günümüzde yaygın kullanılmasına engel taşımaktadır Bir saz topluluğunda ud ile tanburun bulunması bu her iki sazın sesine benzer başka bir sazın kullanılması gereğini ortadan kaldırmıştır Diğer başka bir sebebi ise teller arasındaki aralığın beş ses olmasıdır Bu durum transpoze uygulamada ileri baskı tekniği gerektirir Bu nedenle uygulamadaki zorluk sazın topluluklarda kullanılmasına mani olmaktadır

Lâvta tanbur ve ud çalanlar için üzerinde biraz çalışıldığı takdirde öğrenilmesi daha kolay bir sazdır Özellikle kimi udîlerimiz tıpkı udda olduğu gibi teller arasındaki sesi 4 ses akort ettiklerinden günümüzde kimi topluluklarda yeniden çalınmaya başlamıştır Bu da lâvta sazının geleceği açısından önemlidir

Lâvta için günümüzde yazılmış herhangi bir metod ve bilimsel bir kaynak yoktur Ancak batıda özellikle barok müzik tarzında halen kullanılmaktadır Batıda kullanım şekli gitarda olduğu gibi çelik tel ve gitar akort sistemine göredir

Başta Tanburî Cemil Bey olmak üzere Mes'ud Cemil Lütfi Bey Lâvtacı Andon ve Lâvtacı Civan önemli lâvtavîlerdendir